Turan

Türk adının mənası (kökü) Türk millətinin tarixi az qala insanlıq, bəşər tarixi qədər qədimdir. Türklər min illərdən bəri tarix səhnəsində yer almaqdadırlar. Bu durum alimlərin diqqətini çəkmiş və onlar Türk sözünün tarixini və mənasını araşdırmışlar. Türk adının qaynağını tapmaq məqsədilə aparılmış araşdırmalarda müxtəlif fərziyyələr irəli sürülmüşdür.

Bir sıra araşdırmaçılara görə, Türk adına ilk dəfə bizim eradan əvvəl 14-cü əsrdə “Tik” və ya “Tiklər” şəklində rast gəlinmişdir. Bəzi mütəxəssislər isə bu adın bizim eradan əvvəl 14-cü əsrdən öncə də var olduğunu söyləmişlər.

Türklərlə bağlı biliklərin çoxunu qədim Çin mənbələrindən əldə edirik. Çinli tarixçilər bizim eradan əvvəl 2000-1000-ci illər arasında ilk Türk hökmdarlığından danışırlar. Bununla birlikdə, qədim çin qaynaqlarındakı Türk hökmdarlarının və dövlətlərinin adı çincə yazılıb. Bunların Türkcə qarşılığı tam anlamıyla bilinmir.

Professor Erol Güngörün düşüncəsinə görə, bizim atalarımız o vaxt türk adı ilə çağırılmırdı. Türk sözü bu gün bir millətin adıdır, ancaq atalarımız o vaxt bir millət halında deyildi. Boy və tayfalar halında yaşıyırdılar və hər tayfanın ayrı bir adı vardı. Türk adının tarix səhnəsinə çıxması 6-cı yüzillikdə qurulan Göytürk milləti ilə bağlıdır. Orxon kitabələrində yer alan Türk adı daha çox “Turuk” şəklində göstərilmişdir. Yəni, Türk sözünü ilk dəfə rəsmi olaraq istifadə edənlər Göy türklər, Göy türk imperiyası olmuşdur.

Göytürklərin ilk vaxtlarında Türk sözü bir dövlət kimi işlədilirdisə, daha sonra Türk millətni ifadə etmək üçün işlədildi. Çin imperatoru 585-ci ildə, Göy Türk xaqanı İşbaraya göndərdiyi məktubda “Böyük Türk Xaqanı” deyə xitab etmişdir. İşbara Xaqanın Çin imperatoruna cavabında da “Türk millətinin tanrı tərəfindən yaranmasından bu yana 50 il keçdi” ifadəsi işlədilmişdir.

Göy Türk yazılarında Türk sözü daha cox “Türk budun” şəklində işlədilmişdir. Türk budun Türk milləti anlamına gəlir. Dolayısıyla Türk adı bu dövrlərdə bir toplumun, bir qövmün adı kimi deyil, daha çox siyasi bir mənsubiyyəti təyin edən bir söz kimi keçir. Yəni Türk soyuna mənsub olan bütün boyları və toplumları ifadə etmək üçün milli bir ad halına gəlmişdir.

Türk sözünün (etimoloji cəhətdən) üzərində də bir çox fikirlər söylənmişdir. Bunlardan bəziləri aşağıdakılardır: Çin qaynaqlarında “Tu-kue (Türk)” dəbilqə mənasını verir; İslam qaynaqlarında səs bənzəməsinə əsaslanaraq yetginlik dövrü mənasına gəlir. Arminius Vamberyin 19-cu əsrdə yazdığı əsərlərində bildirdiyinə görə türk kəlməsi törəmək (türümək) sözündən gəlir. Ziya Gökalp bunu “türəli (türeli)” yəni qanun və nizamlı şəklində açıqlayır.

Böyük Alman türkoloq Albert Von Le Coq türk kəlməsinin güc-qüvvət mənasını verdiyini demişdir. Le Coqun bu iddiası Göytürk əlifbasını 1893- cü ildə ilk dəfə araşdıran etimoloq Vilhelm Thomas tərəfindən də deyilmişdir. Macar türkoloq Gyula Nemethin araşdırmalarında da sübut olunmuşdur. Bu mövzuda başqa bir yazıya görə Türk kəlməsi Altaylı (Ceyhun kənarı, Turanlı) qövmlərini təyin etmək üçün 420-ci ildə bir fars mətnində göstərilmişdir. Yenə 515-ci ildə Türk-Hun (qüdrətli Türk) təbirinin də keçməyi bilinməkdədir. İran qaynaqlarında Türk kəlməsi gözəl insan mənası verir. Mahmud Qaşqarlı Türk adının Türklərə Tanrı tərəfindən verildiyini demiş, gənclik, qüvvət mənasını verdiyini vurğulamışdır. Türk kəlməsinin güclü-qüvvətli mənasına gəldiyini bu gün bütün alimlər demək olar ki, qəbul edir.

Azərbaycanda qədimdən Türk tayfaları yaşayıb. Məsələn, Sakatala, geklər (bu tayfa göy Türklərin əcdadları olub. Onlarla bağlı Azərbaycanda Göylər kəndi var (qədimdə geklər). Kamaklar da qədim Türk tayfası olub, Azərbaycanda yaşayıb. Qədim Şamaxı sözünün etimoloji mənası onlarla bağlıdır (Kamaxa, Kemaxa, Şemaxa). Kəngərlər də çox qədimdən Azərbaycanda yaşayiblar və Kəngərli toponimi onlarla bağlıdır. Bir sözlə, Azərbaycan qədim Türk diyarı olub.

Müəllif: Dilqəm Kərimov